اینکه چگونه ثمربخشی و پیشرفت آموزش خلاقیت را اندازه بگیریم، به ما کمک می‌کند تا ببینیم دانش‌آموزان ما و یا حتی همکاران ما در سازمان، در چه سطحی از نوآوری و خلاقیت هستند و آیا در طی روندهای آموزشی، به جلو حرکت کرده‌اند یا نه. این نوشتار از مجموعه نوشتارهای اندازه‌گیری و ارزیابی مهارت های زندگی است که در سپندمینو خواهیم داشت و هدف از آن اینست که تا ابزاری برای توانمندی مجریان آموزشی باشد که قصد دارند ساختارهای آموزشی نوگراتر و مهارت‌محوری را پدید آورند.
تعریف خلاقیت
خلاقیت و نوآوری، توانایی پدیدآوردن و ارائه ایده‌هایی است که همزمان هم نو و هم سودمند باشد. این ایده‌ها می‌توانند راه‌حلی برای یک مشکل موجود باشند و یا اینکه اندیشه‌هایی مستقل باشند. خلاقیت چهار بستر مختلف دارد: روان بودن به معنای پیوستگی ارائه ایده‌های نوآورانه، مستقل بودن به معنای اینکه این ایده‌ها در زمینه‌های مختلف و بدون اشتراک باشند، انعطاف‌پذیری به این معنا که چه گستره‌ای از زمینه‌ها و عرصه‌ها را پوشش می‌دهند و پیچیدگی بدین معنا که چه سطحی از جزئیات را مورد پوشش قرار می‌دهند.
از دید کاربردی، نوآوری توانایی تولید، بیان و به کاربردن ایده‌ها، فنون و دیدگاه‌های نوآورانه و منحصر به فرد است. خلاقیت مهارتی است که می‌تواند در زمینه‌های مختلفی به کار گرفته شود. از هنر گرفته تا مسائل اجتماعی، خانوادگی یا یک مساله شخصی. از سوی دیگر خلاقیت با دیگر مهارت های زندگی مانند سنجشگرانه‌اندیشی و تصمیم‌گیری در پیوند است و بخشی از تفکر هدفمند به شمار می‌رود.
تاثیر خلاقیت بر کیفیت زندگی
بر اساس یافته‌های موجود، به طور میانگین، افراد خلاق و نوآور، از مزایای خلاقیتشان، در زندگی شخصی خود بهره‌مند می‌شوند. ما در زمینه‌های مختلفی می‌توانیم موفقیت و کیفیت بهتر زندگی افراد نوآور در طول عمرشان را ببینیم. نیازی به توضیح نیست که نوآوری موجب موفقیت در زمینه‌هایی مانند همه حوزه‌های هنر، نویسندگی، معماری، پژوهش علمی و اختراعات می‌شود.
خلاقیت در زمان افزایش تجربه‌های اجتماعی، شناختی و احساسی ما یک دارایی ارزشمند در زمان بلوغ اجتماعی و توسعه هیجانی به شمار می‌رود. یک نوجوان به کمک خلاقیت می‌تواند مسیر منحصر به فرد خود در زندگی را بسازد. در زمانی که نوجوان در حال تجربه همزمان رشد فیزیکی و سرگشتگی‌های ناشی از آن است، نوآوری کمک می‌کند تا مسیر خود را بتواند بیابد. در مجموع و به طور میانگین، یک فرد خلاق به گونه‌ای آسانتر از دید هیجانی و احساسی با دوران نوجوانی کنار می‌آید. همچنین در سال‌های بعد، افراد با سطوح بالاتر خلاقیت، از تندرستی بدنی و روانی بالاتری بهره می‌برند.
مهارت نوآوری و خلاقیت، ارتباط معنادار و موثری هم با موفقیت علمی، تولید علم، مهارت یادگیری و یادگیری در طول عمر دارد. برخی پژوهشگران فکر می‌کنند، تاثیر مهارت خلاقیت در رشد علمی افراد، زمانی خودش را نشان می‌دهد که به جای خوداظهاری، از آزمون‌های استاندارد استفاده شود.
در زمینه شغل و کسب و کار هم پژوهش‌های دیگری نشان داده که مهارت خلاقیت در استخدام‌پذیری و کارآفرینی کسب و کارهای کوچک و متوسط (SME) نقش مهمی دارد. در سوی دیگر بازار کار نیز، صاحبان کسب و کار، یکی از معیارهایی که در سنجش رزومه‌های دریافتی ارزیابی می‌کنند، میزان خلاقیت متقاضیان کار است.
همچنین مهارت نوآوری به کارکنان کمک می‌کند تا مسائل پیچیده و در هم تنیده را حل کنند و راهبردهای خلاقانه را توسعه بدهند.
بهبود هدفمند و موثر مهارت خلاقیت و نوآوری در کودکان و نوجوانان
خلاقیت در مقایسه دیگر مهارت‌های شناختی و غیرشناختی، نیاز فراوانی دارد که در یک محیط توانمندساز از همان زمان زایش کودک وجود داشته باشد تا به نقطه غنای خودش در بزرگسالی برسد. همه ما از زمان زایش، دارای سطحی از نوآوری در وجودمان هستیم. اما به شرایط محیطی، روانی، فیزیکی و ارتباطی نیاز داریم تا آن را به بالاترین سطح خود برسانیم.
افراد در سنین مختلف به اشکال مختلف خلاقیت خود را بروز می‌دهند. چیستی خلاقیت روشن و مشترک است، اما جلوه‌های بروز آن متفاوت است. یک کودک پنج‌ساله می‌تواند در رهبری دوستانش در بازی تازه‌ای که اختراع کرده خلاق باشد، یک فرد پانزده ساله می‌تواند در ترکیب‌بندی سازها در یک گروه موسیقی نوآور باشد، یا کسی ۲۵ ساله که در روند آزمایش‌های فیزیکی، روش‌های جدیدی را به کار می‌گیرد. همه این‌ها در دنیای واقعی برونداد و نمایش متفاوتی دارند؛ اما در ماهیت درونی خود عنصرهای «جدید بودن» و «سودمند بودن» را دارند.
بر اساس پژوهش‌های کنونی، محیط خلاق آموزشی از آغاز کودکی، نقش مهمی در رشد و توانمندسازی مهارت خلاقیت فرد دارد. به عبارتی آینده خلاق هر فرد، ریشه در گذشته خلاق او دارد.
یک نکته اساسی درباره خلاقیت اینست که افراد خلاق، خلاق می‌مانند. یعنی اگر شرایط و فضای محیطی تشویق‌کننده و مستعد بروز خلاقیت باشد، این ویژگی در افراد باقی می‌ماند و در مقابل اگر شرایط مناسب نباشد، خلاقیت در افراد پنهان و به تدریج محو می‌شود. برنامه‌های آموزشی و مطالعاتی وجود دارد که نشان داده است کودکان می‌توانند در محیط مناسبی، قفل گنجینه خلاقیتشان را باز کنند و هر کسی می‌تواند شکلی از نوآوری را داشته باشد.
در نوشتار دیگری به نام روش‌های پرورش خلاقیت و نوآوری در مدارس، درباره برنامه‌های آموزشی پرورش‌دهنده خلاقیت گفتگو خواهیم کرد.
آزمون های رایج برای اندازه گیری خلاقیت و نوآوری
برای اندازه گیری پیشرفت آموزش خلاقیت و یا برآورد میزان خلاقیت پایه افراد، روش‌ها و تکنیک‌های معتبری وجود دارد که در ادامه به آنها می‌پردازیم:
آزمون تورنس
یکی از مشهورترین و پرکاربردترین آزمون‌های اندازه گیری خلاقیت، آزمون تورنس یا Torrance Tests of Creative Thinking (TTCT) است. این آزمون برای گروه سنی ۷ تا ۶۵ سال را می‌تواند پوشش دهد. این آزمون می‌تواند خلاقیت تصویری و زبانی را مورد ارزیابی قرار دهد. این آزمون همانگونه که گفتیم دو شکل تصویری Figural TTCT و زبانی Verbal TTCT دارد.
آزمون تورنس تصویری برای سن ۴ سال به بالا هم قابل استفاده است و با ۳ بخش سنجش تصویری، چهار دامنه خلاقیت که در بالا گفتیم (روان بودن، مستقل بودن، منعطف بودن و پیچیدگی) را می‌سنجد.
آزمون تورنس زبانی، از سن ۷ سال به بالا قابل استفاده است و ۶ تمرین کلامی را به کار می‌برد تا چهار زمینه خلاقیت را بسنجد.
آزمون تفکر واگرا
آزمون تفکر واگرا یا Divergent Thinking (DT) Test هم برای سن ۷ تا ۶۵ سال قابل استفاده است. آزمون تفکر واگرا هم می‌تواند چهار دامنه اصلی خلاقیت را بسنجد. در این آزمون رفتاری، اسم یک وسیله معمولی و دم‌دستی مثل فنجان، گیره کاغذ، آجر به فرد داده می‌شود و او باید طی ۲ دقیقه، بیشترین کاربردهای متصورشده از آن را لیست کند. شمار بیشتر پاسخ‌ها و متنوع بودن آنها از دید ساختاری و کارکردی، نرخ بالاتری از خلاقیت را در زیربخش‌هایش می‌سنجد.
پرسشنامه دستاوردهای خلاقیت
پرسشنامه دستاوردهای خلاقیت یا The Creative Achievement Questionnaire یک روش اندازه گیری خلاقیت و نوآوری مبتنی بر خود اظهاری (self report) است که در آن فرد به پرسش‌هایی پاسخ می‌دهد که در آنها دستاوردهای ناشی از خلاقیت را در ۱۰ زمینه مختلف هنرهای تصویری، موسیقی، نویسندگی خلاق، رقص، نمایش، معماری، طنز، پژوهش علمی، اختراع و آشپزی پرسش شده است. این پرسشنامه برای مخاطبان ۱۸ سال به بالا قابل استفاده است.
این آزمون‌ها ویژگی‌ها و نقاط قوت و ضعف ویژه خود را دارند. برای نمونه آزمون پرسشنامه دستاوردهای خلاقیت، معیارش برای اندازه گیری خلاقیت و نوآوری را بر اساس دستاوردهای بیرونی در نظر گرفته و بسیار نتیجه‌گرا است. یعنی اگر مثلا شما جایزه ادبی نبرده باشید یا اثر هنری‌تان نمایش داده نشده باشد، امتیاز بالایی نمی‌گیرید. اما فرصت ارائه برای همه به ویژه در کشورها و جوامع کمتر برخوردار با فرصت‌های نابرابر فراهم نیست.
در نوشتارهای آینده بیشتر درباره آموزش مهارت های زندگی و همچنین ارزیابی آموزش مهارت های زندگی گفتگو خواهیم کرد.
