آموزش ارتباط موثر یکی از آموزش‌های کلیدی در نهادینه‌سازی مهارت‌های اجتماعی است. ارتباط موثر، چیزی بسیار فراتر از یک معاشرت ساده است. این نوع ارتباط به معنای درک احساسات و اهداف طرف مقابل است. در نگاه اول به نظر می‌رسد ارتباط موثر مهارتی غریزی باشد؛ اما اصلا اینطور نیست. برای بسیاری از ما، برقراری ارتباط واضح و موثر نیازمند آموزش است. در واقع این مهارت از آن دسته مهارت‌هاییست که باید از کودکی در خانواده و مدرسه به فرد آموزش داده شود. کودکانی که برای مهارت‌های ارتباطی قوی آموزش می‌بینند، در موقعیت‌های اجتماعی مختلف راحت‌تر هستند. آن‌ها راحت‌تر می‌توانند به گفتگو بپردازند و با دیگران دوستی و روابط سالم برقرار کنند.
مهارت ارتباط موثر یکی از راهبردی‌ترین مهارت های زندگی است. ما باید به یاد داشته باشیم که بچه‌ها با دانش کافی از نحوه برقراری ارتباط به دنیا نمی‌آیند. کودکان به مرور که رشد می‌کنند، مهارت‌های ارتباطی را از طریق تعامل روزمره با والدین، خواهر و برادر، همسالان و معلمان خود کسب می‌کنند. در این میان والدین و آموزگاران نقش مهمی در آموزش مهارت ارتباط موثر به کودکان ایفا می‌کنند. پس در ادامه با ما همراه باشید تا با برخی از روش‌های آموزش مهارت ارتباط موثر به کودکان و دانش‌آموزان بیشتر آشنا شویم.
1. با کودک گفتگوی منظم داشته باشید
احتمالاً همه ما می‌توانیم در آن لحظاتی که کودک احساس خجالت دارد با او هم‌ذات‌پنداری کنیم و می‌خواهیم به او کمک کنیم راحت‌تر باشد. این بخشی از کار ما به عنوان والدین یا آموزگار است. نقش ما این است که کودک را تشویق کنیم تا حد امکان، راحت‌تر با دیگران صحبت کند. برای این کار می‌توانیم خودمان به عنوان یک بزرگسال، روزانه با او مکالمه داشته باشیم. چه این مکالمات به هنگام خوردن تنقلات انجام شود، چه در حالی که در حال پیاده‌روی با یکدیگر هستیم، مهم است که کودک را تشویق کنیم تا مهارت‌های لازم را برای بیان افکارش توسعه دهد.
2. کودک را تشویق کنید روزش را تعریف کند
یکی دیگر از راه‌های مفید برای تشویق کودک به تمرین صحبت کردن این است که در مورد روز او سوال بپرسید. سوالات خود را تا حد امکان دقیق بیان کنید. سؤالاتی مانند: «بهترین اتفاقی که امروز در مدرسه افتاد چه بود؟»، «امروز در مدرسه اوقات خوبی داشتی؟»، یا «در زمان بازی یا استراحت با دوستانت چه فعالیتی کردید؟». این رویکرد می‌تواند به بچه‌هایی که ارتباط را چالش‌برانگیز می‌دانند، کمک کند. زیرا به آن‌ها کمک می‌کند یادآوری و ترتیب‌دهی را تمرین کنند. این همچنین یک راه عالی برای تقویت پیوند شما با فرزند کوچکتان است.
3. شنونده خوبی برای کودک باشید و به سخنانش گوش دهید
همانطور که مهم است به فرزندانمان ابزارهایی بدهیم که خودشان را به طور مؤثر بیان کنند، به همان اندازه نیز مهم است که یاد بگیرند چگونه گوش کنند. با دقت گوش دادن یک عنصر کلیدی در برقراری ارتباط موثر است. چرا که گوینده نمی‌تواند بدون مهارت‌های شنیداری قوی، پیام خود را به طور موثر منتقل کند. حال چگونه گوش سپردن را به فرزند خود آموزش دهید؟ با رفتارتان.
به کودک خود نشان دهید که شما به حرفهای او گوش می‌دهید و توجه دارید. در طول مکالمه‌هایتان توجه بی‌نظیر خود را به کودک معطوف کنید و بخشی از آنچه را که گفته برایش تکرار کنید تا نشان دهید که شنیده‌اید. شما همچنین می‌توانید سوال بپرسید. به عنوان مثال، می‌توانید چیزی شبیه این بگویید: «وای، به نظر می‌رسد که در طول کلاس هنر خود بسیار سرگرم شده‌ای. علاقه‌مند به انجام چه پروژه‌های دیگری هستی؟»
4. تلاش کنید مکالماتتان سرگرم‌کننده باشد
برخی روزها، ارائه موضوعات هیجان انگیز و جذاب می‌تواند چالش برانگیز باشد. می‌توانید با یک چیز سرگرم‌کننده صحبت با کودک را شروع کنید. مثلا خنده‌دارترین تجربه‌ای که در طول روز داشتید یا چیز خنده‌داری که در راه خانه دیده‌اید را به اشتراک بگذارید. همچنین می‌توانید از فرزندتان بخواهید که در مورد فعالیت هیجان‌انگیزی که در مدرسه انجام داده به شما بگوید.
اینگونه مکالمه در ذهن کودک یک کار خشک و جدی باقی نمی‌ماند. وقتی خود کودک هم از مکالمه لذت ببرد، بیشتر به آن علاقه‌مند می‌شود و تلاش می‌کند مهارت ارتباط موثر خود را توسعه دهد.
5. مطالعه با کودک را به یک عادت روزانه تبدیل کنید
مطالعه، یک عنصر حیاتی در رشد زبان و مهارت ارتباط موثر است. خواندن، کلمات جدید را به کودکان میآموزد، دایره لغات آنان را غنی می‌کند و توانایی‌های شناختی در حال رشد آن‌ها را افزایش می‌دهد. مطالعه می‌تواند با نشان دادن موقعیت‌های مختلفی که مردم در آن‌ها قرار می‌گیرند، اصول همدلی را نیز به کودک بیاموزد. وقتی کودکان داستان‌هایی را می‌خواند که موضوعات و سناریوهای اجتماعی مختلف را پوشش می‌دهند، درک می‌کند که دیگران می‌توانند با او متفاوت باشند.
پس مطالعه روزانه با فرزندتان را به یک عادت تبدیل کنید. می‌توانید با فرزندتان از خواندن کتاب، مجلات یا هر مطلب سرگرم‌کننده دیگری لذت ببرید. مهم است که خواندن را در برنامه روزانه خود بگنجانید. سپس با فرزندتان در مورد شخصیت‌ها، رویدادها و حتی کلمات جدیدی که یاد گرفته است، بحث کنید.
6. خودتان یک الگوی ارتباطی باشید
احتمالا ضرب المثل قدیمی «کاری را انجام بده که من می‌گویم، نه کاری را که خودم انجام می‌دهم» را شنیده‌اید. واقعیت این است که کودک در نهایت کاری را انجام می‌دهد که شما انجام می‌دهید؛ نه کاری که به او می‌گویید! والدینی که الگوی ارتباطی خوبی هستند، فرزندانی دارند که در برقراری ارتباط با دیگران به طرز شوکه کننده‌ای بهتر هستند. توجه به این نکته ضروری است که گاهی اوقات، مشکل در برقراری ارتباط موثر ممکن است دارای عوامل زمینه‌ای مانند اوتیسم، اختلالات توجه یا ناتوانی شنوایی باشد.
7. یک چارچوب برای ارتباط موثر تعیین کنید
آموزش نحوه و زمان برقراری ارتباط موثر به کودکان یک مهارت اساسی است. برای کودکان مرزهایی تعیین کنید تا بدانند چه زمانی مناسب است که نظر بدهند یا صحبت کنند. مثلا به آن‌ها آموزش دهید که وقتی یک نفر در حال صحبت است باید صبر کنند صحبتش تمام شود تا بتوانند صحبت کنند. بچه‌ها یا دانش‌آموزانی را که از این انتظارات پیروی می‌کنند، تشویق کنید.
8. با گوشزد کردن اشتباهات کودک در جمع، او را شرمنده نکنید
درست است که شما به عنوان یک مادر/پدر یا معلم دوست دارید کودکی بی عیب و نقص تربیت کنید، اما این کودک به اعتماد به نفس نیز نیاز دارد. اگر اشتباهات کودک را در جمع ذکر کنید به مرور اعتماد به نفس او را تخریب می‌کنید. اینگونه مهارت ارتباط موثر او نیز زیر سوال می‌رود.
احساس شرم بسیار قدرتمند است و می‌تواند بر تمایل به یادگیری تأثیر منفی بگذارد. کودکان مانند بزرگسالان در ارتباطات خود اشتباه می‌کنند. آن کودک دو ساله‌ای که غریبه‌ای را «چاق» خطاب کرده است، باید بفهمد که چرا این کار نامناسب است، اما نیازی به اصلاح او در حضور همه نیست.
تصحیح آرام خطاها در خلوت یک اصل اساسی است و فضایی را ایجاد می‌کند که در آن کودک احساس امنیت می‌کند. اگر کودک در جمع خجالت بکشد، در آینده تلاش‌های ارتباطی کم‌تری انجام خواهد داد، یا بدتر از آن، این عمل را برای جلب توجه ادامه خواهد داد.
9. همدلی را به کودک آموزش دهید
همدلی یک موضوع مهم در هر جنبه‌ای از زندگی است. توانایی دیدن دیدگاه دیگران، فضایی را برای درک متقابل ایجاد می‌کند. شنونده همدل، شنونده ماهری است. ارزش‌گذاری و تحسین دانش آموزانی که به احساسات دیگران اهمیت می‌دهند بسیار مهم است، زیرا این امر باعث ترویج فرهنگ همدلی می‌شود.
10. ارزش مکث کردن را به کودک آموزش دهید
قدرت ارتباط ذهنی بسیار مهم است. کودکان به ویژه در کنترل رفتار تکانشی خود مانند بسیاری از بزرگسالان بی‌مهارت هستند. آموزش کودکان در مورد تأثیر کلمات و هر تصمیم‌گیری دیگر به طور کلی، می‌تواند کمک کند تا قبل از اقدام فکر کنند. به همان اندازه مهم است که برای مکث بین عبارات ارزش قائل شویم و فرهنگ مکث را تشویق کنیم تا فضایی برای صحبت دیگران ایجاد شود که ممکن است به زمان پردازش بیشتری نیاز داشته باشند.
11. برای صحبت کردن در کلاس قانون وضع کنید
بخش بزرگی از مدیریت رفتار دانش‌آموزان، شامل ایجاد قوانینی برای صحبت کردن است. قوانین صحبت کردن و گوش دادن در کلاس را ساده طراحی کنید و تلاش کنید طوری باشند که در ذهن بمانند. سپس اطمینان حاصل کنید که دانش‌آموزان به آن‌ها عمل می‌کنند. قوانین می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
- در هر لحظه فقط یک نفر صحبت می‌کند.
- به نوبت صحبت کنید.
- سعی کنید ارتباط چشمی برقرار کنید (اگر در کلاس خود کودکانی دارید که اوتیسم دارند مراقب این مورد باشید، زیرا این می‌تواند یک چالش واقعی باشد).
- با احترام پاسخ دهید.
- آهسته و واضح صحبت کنید.
- از زبان محترمانه استفاده کنید.
- به لحن خود فکر کنید.
- وقتی کسی با شما صحبت می‌کند به او گوش دهید.
12. مهارت‌های مکالمه را آموزش دهید
مکالمات بسیار پیچیده هستند و قوانین مکالمه خوب همیشه ساده نیستند. با این وجود، می‌توان یک گفت‌وگوی عالی با کودکان را شبیه‌سازی کرد. با دانش‌آموزان مکالمات کوتاه و گپ خودمانی داشته باشید. از آن‌ها در مورد خودشان سوال کنید. یک مکالمه خوب را نشانشان دهید و به علایق آن‌ها واکنش مثبت نشان دهید. به عنوان مثال: «جالب است»، «چقدر دوست داشتنی»! برای دانش‌آموزان بزرگ‌تر، می‌توانید نگاهی به متن یک مکالمه واقعی بیندازید و عناصر مختلف گفتار را آموزش دهید.
13. به کودک یاد دهید چه چیزی محترمانه است و چه چیزی نیست
بهترین راه برای آموزش احترام، الگو شدن خود آموزگار و بحث در مورد آن است. با رفتار محترمانه، به دانش‌آموزان خود یاد می‌دهید که چگونه محترمانه رفتار کنند. همچنین می‌توانید یک مکالمه ساختگی با یک دوست معلم داشته باشید تا به دانش‌آموزان نشان دهید رفتار غیرمحترمانه چه وجهه بدی دارد.
مثلا با یکی از دوستانتان که معلم است توافق کنید سر یک موضوع دعوای ساختگی داشته باشید. معلم دیگر می‌تواند یک ماژیک از شما قرض بگیرد و پس ندهد. سپس مقابل دانش‌آموزان با هم صحبت کنید، صدایتان را بالا ببرید و از لحن بی احترامی که اغلب در کودکان هنگام مشاجره می‌بینید، تقلید کنید.
پس از اتمام گفتگو به کلاس بگویید می‌خواستید ببینند یک مشاجره نامحترمانه چگونه است. از بچه‌ها بخواهید یادداشت برداری کنند و درباره چیزهایی که دیدند و شنیدند صحبت کنند. در مورد آنچه که هر معلم می‌توانست برای نشان دادن احترام بیشتر در گفتگو انجام دهد بحث کنید. این فعالیت به‌ویژه خاطره‌انگیز خواهد بود زیرا کودکان معلمان را عموماً بسیار متین می‌بینند! شاید همین تغییر رفتار معلم چنان تاثیری داشته باشد که دانش‌آموزان برای همیشه از بی‌احترامی دوری کنند.
13. در مورد اهمیت زبان بدن با دانش‌آموزان صحبت کنید
به عنوان یک انسان، ما می‌توانیم بدون گفتن حتی یک کلمه هم با هم ارتباط برقرار کنیم و این امر مکالمه را بسیار پیچیده می‌کند. اما می‌توان نشانه های غیرکلامی را آموزش داد؛ هم نحوه استفاده از آن‌ها و هم نحوه تشخیص آن‌ها در دیگران. شما باید به صراحت عناصر زیر را به دانش‌آموزان آموزش دهید:
- حالات چهره
- زبان بدن
- ارتباط چشمی
- لحن صدا
می‌توانید با دستورالعمل‌های بسیار ساده برای نشانه‌های غیرکلامی شروع کنید. مثلا صاف نشستن، تکان دادن سر برای نشان دادن علاقه و سوال پرسیدن روش‌های بسیار ساده‌ای برای درگیر شدن در گفتگو هستند. شما همچنین می‌توانید حالات چهره را نیز با هم بررسی کنید.
14. به نوبت صحبت کردن را تشویق کنید
برای آموزگاران اغلب پیش می‌آید که کودکان خردسال همزمان شروع به صحبت کنند. وقتی این اتفاق می‌افتد، نوبتی صحبت کردن به یک چالش تبدیل می‌شود. یک راه عالی برای تشویق این کار، استفاده از یک شی مثل کوسن کوچک است. هر کس کوسن را در دست دارد، اجازه صحبت دارد و بقیه باید آن را نشانه گوش دادن بدانند. شما می‌توانید هر چیزی را به جای کوسن کلاس درس خود انتخاب کنید.
15. پرسشگری با کیفیت را به کودک آموزش دهید
سوال کردن یک مهارت است. به عنوان معلم، به ما آموزش داده می‌شود که سؤالات هدفمند بپرسیم، سوالاتی که دانش‌آموزان را به پاسخ‌های عمیق‌تر و متفکرانه‌تر سوق دهد. هیچ دلیلی وجود ندارد که نتوان اصول اولیه سوال پرسیدن را به دانش آموزان نیز آموزش داد.
آن‌ها را تشویق کنید تا فعالانه به صحبت‌های دیگران گوش دهند و به دقت در مورد سوالی که قرار است بپرسند فکر کنند. می‌توانید راهنمایی به آن‌ها نشان دهید که تشویقشان کند به سؤالات پیچیده/متفکرانه‌تری فکر کنند. سؤالات «چه»، «چه موقع» و «کجا» پاسخ‌های ساده‌ای دارند. اما سوالات «چگونه» و «چرا» بینش بیشتری نسبت به افکار دیگران می‌دهد.
16. دانش‌آموزان را در کار گروهی درگیر کنید
کار گروهی فرصتی عالی برای کودکان است تا مهارت‌های ارتباط موثر خود را تمرین کنند. وظیفه‌ای را که برای کودکان تعیین می‌کنید و پویایی گروه‌هایی از کودکان را که کنار هم قرار می‌دهید به دقت در نظر بگیرید. وظایف مختلف و ترکیب متفاوت کودکان منجر به کار بر روی مهارت‌های ارتباطی متفاوت می‌شود.
یک کار تیمی عملی که به خوبی جواب می‌دهد، تمرین ساخت پل کاغذی است. هر تیم به مقدار محدودی روزنامه، نوار چسب و یک نوار اندازه گیری دسترسی دارد و باید طولانی‌ترین پل را در 10 دقیقه ایجاد کند. برای انجام این کار در زمانی محدود، دانش‌آموزان مجبورند با یکدیگر سریعا ارتباط برقرار کنند و این تاثیر زیادی بر مهارت ارتباط موثر آن‌ها دارد.
17. دانش‌آموزان را به گوش سپردن وادارید
گوش دادن بخش جدایی ناپذیر مهارت‌های ارتباطی موثر است. گوش ندادن دانش آموزان نیز احتمالا یکی از بزرگ‌ترین مصیبت‌های معلم است. به دانش‌آموزان یادآوری کنید که باید به شما و دوستانشان گوش دهند. برای تمرین می‌توانید دانش آموزان را دو به دو گروه‌بندی کنید و از یکی از کودکان بخواهید که خاطره‌ای شاد، داستانی خنده‌دار یا لحظه‌ای غرور آفرین را برای دیگری تعریف کند.
به کسانی که گوش می‌دهند آموزش دهید که تماس چشمی برقرار کنند، سوالات متفکرانه بپرسند و علاقه نشان دهند. پس از 5 دقیقه، دانش‌آموزان را متوقف کنید و از کسانی که گوش داده‌اند بخواهید داوطلب شوند تا داستانی را که به تازگی شنیده‌اند بازگو کنند.
18. بیست سوالی بازی کنید
این بازی یک راه سرگرم کننده برای معرفی و نشان دادن تفاوت بین سوالات ساده و هدفمند است. کلاس را به دو گروه مساوی تقسیم کنید. یک نفر از هر تیم برای یک دقیقه اتاق را ترک می‌کند و به یک شی فکر می‌کند (هر شی رایجی که در هر دفتری یافت می‌شود مانند منگنه، پرینتر و غیره).
وقتی هر فرد برمی‌گردد، وظیفه تیم است که از او سوال بپرسند و سعی کنند موضوع را حدس بزنند. در صورت نیاز توضیح دهید که سوالات ساده سوالاتی هستند که فقط با بله یا خیر می‌توان به آن‌ها پاسخ داد. هر تیمی شی مورد نظر را زودتر بفهمد، به این معنی است که در این دور پیروز شده است. بعد از دو یا سه دور، بازی را تمام کنید و یک بحث کلاسی راه بیندازید. این شکل از بازی‌های تیمی، تاثیر زیادی بر مهارت ارتباطی کودکان دارند.
منابع
https://imaginenationcenter.com/teaching-communication-skills/
https://positivepsychology.com/communication-activities-adults-students/
https://blog.hope-education.co.uk/teach-communication-skills-to-your-pupils/
https://www.helpguide.org/articles/relationships-communication/effective-communication.htm
