اندازه گیری تفکر انتقادی بخش دیگری از فرایند ارزیابی آموزش مهارت‌های زندگی در یک سامانه آموزش و پرورش تحول‌یافته و کارامد است. آموزش تفکر نقادانه، تفکر انتقادی یا سنجشگرانه اندیشی، بخش مهمی از یک نظام آموزشی است و برای اینکه فرایند آموزش به درستی اجرا و بازبینی شود، نیاز است تا میزان پیشرفت آموزش اندیشه انتقادی بین دانش‌آموزان هم به طور پیوسته پایش و ارزیابی شود.
در این نوشته از سلسله نوشتارهای مرتبط با اندازه‌گیری آموزش مهارت‌های زندگی سپند مینو، به بررسی اندازه‌گیری تفکر انتقادی پرداخته‌ایم:
تفکر انتقادی، تفکر نقادانه یا سنجشگرانه اندیشی چیست؟
تفکر انتقادی نوعی مهارت اندیشیدن هدفمند و از جهاتی «تفکر درباره تفکر» است. در یک تعریف دیگر، تفکر نقادانه، فرایند گردآوری، تحلیل، ارزیابی شواهد و اطلاعات برای رسیدن به یک داوری هدفمند درباره چیزی است. این مهارت فرد را توانمند می‌سازد تا کارهایی مانند جداکردن حقایق از دیدگاه‌ها، درک پیش‌فرض‌ها، به چالش کشیدن درستی شواهد، ارزیابی و درستی‌آزمایی اطلاعات و درک سویه‌های مختلف از یک موضوع را انجام دهد.
سنجشگرانه‌اندیشی افراد یک جامعه را توانمند می‌سازد تا با نگاهی نقادانه، هنجارهای اجتماعی، ارزش‌ها، ساختار قدرت و پیام‌های شبکه‌های اجتماعی را ارزیابی کنند و بتوانند تاثیرهای نژادپرستانه، جنسیت‌زده، تندروانه و عوام‌فریبانه را یافته و در برابر آنها مقاومت کنند تا بتوانند یک جامعه بهتر برای زندگی همه گروه‌ها پدید بیاورند.
مهارت تفکر انتقادی مجموعه‌ای از مهارت‌های شناختی، نگرشی و رفتاری را در خود دارد. به جز درگیر شدن در فرایندهای شناختی، فردی با تفکر نقادانه، یک گرایش عمیق تفکر انتقادی دارد. یعنی ویژگی شخصیتی دارد که در آن گرایشی عمیق و استوار به نقادانه فکر کردن وجود دارد. این عادت فکری، از بخش‌هایی مثل فکر باز، کنجکاوی، انعطاف‌پذیری، پشتکار و تمایل عمیق به یافتن دلیل و داشتن اراده برای پذیرش و درک دیدگاه‌های واگرا و متفاوت است.
مهارت سنجشگرانه‌اندیشی هم می‌تواند به عنوان مهارت عمومی در زندگی روزمره استفاده شود و هم به صورت تخصصی در زمینه‌های ویژه و متمایز.
رابطه بین تفکر انتقادی و بهبود کیفیت زندگی
سنجشگرانه‌اندیشی به عنوان مهارتی کلیدی در بهبود کیفیت زندگی به شمار می‌رود. تفکر انتقادی برای آمادگی برای حضور در دنیای بزرگسالی و موفقیت در زندگی اجتماعی، روابط بین فردی و فضاهای کاری ضروری است. تفکر نقادانه دانش‌آموزان را به این مهارت تجهیز می‌کند که اطلاعات پیچیده و در هم تنیده را درک کنند، گزینه‌های رقیب و جانشین را ارزیابی و با هم مقایسه کنند، پیش‌فرض‌ها را ارزیابی کنند و بر اساس آنها استدلال‌های درست داشته باشند. و می‌دانیم که اینها پیش‌نیازهای ضروری برای تصمیم‌سازی و تصمیم‌گیری در دنیای واقعی است.
سنجشگرانه‌اندیشی یک عنصر ضروری در تفکر یک «شهروند فعال» است؛ زیرا دانش‌آموز را قواعد و روابط اجتماعی را به چالش بکشند و ساز و کارهای جایگزینی برای پیشبرد کارها تصور کنند. از سوی دیگر تفکر انتقادی یک مهارت ضروری در فرایند درس خواندن و موفقیت تحصیلی و علمی است و رابطه مستقیم و مثبتی بین این مهارت و موفقیت آکادمیک دیده شده است.
پژوهش‌ها نشان می‌دهند که افراد با مهارت تفکر نقادانه، داوری‌های بهتری در موقعیت‌های پیچیده دارند، کمتر دچار سوگیری‌های شناختی می‌شوند و بیشتر امکان دارد به عنوان شهروندانی فعال، آگاه و غیروابسته، به نقطه‌ای از توانمندی برسند که بتوانند به جامعه خود خدمت کنند. در فضای کاری امروزه هم سنجشگرانه‌اندیشی یک مهارت کلیدی و بسیار مهم در دنیای کسب و کارهای امروز به شمار می‌رود. زیرا برای تصمیم‌سازی خوب و بهبود پیوسته فرایندها و کالاها و خدمات ضروری است.
آموزش تفکر انتقادی به کودکان و نوجوانان
تا حدود نیم سده پیش، نگاه به آموزش مهارت تفکر نقادانه، به گونه دیگری بود. بر اساس دیدگاه کلاسیک، کودک و نوجوان باید صرفا به آموختن و یاد گرفتن مسائل می‌پرداخت و در بزرگسالی به مرحله تجزیه و تحلیل اطلاعات می‌رسید. اما اکنون متخصصان این رویکرد را به چالش می‌کشند. کارشناسان حوزه آموزش و پرورش امروزه فکر می‌کنند که آموزش تفکر سنجشگرانه را می‌توان بسیار زودتر نسبت به قبل آغاز کرد و هر نوجوانی در هر پایه تحصیلی، می‌تواند از آموزش و استفاده از سنجشگرانه‌اندیشی بهره ببرد.
آموزش اندیشه انتقادی در کودکان می‌تواند با آموزش استدلال، بررسی گزینه‌ها و درک دیدگاه‌های دیگران آغاز شود. تلاش برای افزایش سطح مهارت تفکر انتقادی، آثار مثبتی از خود به جای گذاشته است. حتی در برخی پژوهش‌ها، آموزش تفکر نقادانه در سنین مدرسه، نتایج بهتری از آموزش آن در دانشگاه‌ها داشته است.
توانایی سنجشگرانه‌اندیشی با آموزش تئوریک و تمرین عملی می‌تواند افزایش یابد. آموزش هدفمند و پیوسته می‌تواند مهارت فکری پیچیده‌ای مانند تفکر انتقادی را توسعه دهد، اما همه روش‌های آموزشی به یک اندازه خروجی ندارند. روش‌های آموزشی موفق‌ترند که این سه ویژگی را داشته باشند:
الف: نتیجه و خروجی فرایند آموزش، شفاف و روشن باشد:
آموزش تفکر انتقادی باید به عنوان یک هدف اصلی و مستقل گرفته شود نه یک هدف ضمنی و ثانویه. پژوهش‌ها نشان داده که دانش‌آموزان باید آگاه باشند که در حال یادگیری مهارت تفکر نقادانه هستند و برای آنها توضیح داده شود که پس از آموختن این مهارت، از آنها انتظار می‌رود چه عملکردی داشته باشند.
ب: تفکر انتقادی و زیربخش‌هایش را به عنوان یک موضوع آموزشی مستقل در نظر بگیرند:
یک روش موثر در آموزش سنجشگرانه‌اندیشی، آموزش آن به عنوان یک بخش مستقل در هر حوزه آموزشی است. پژوهش‌ها نشان داده اگر به دانش‌آموزان این فرصت داده شود که از تفکر انتقادی در حوزه‌های علمی دیگر استفاده کنند، این مهارت را می‌توانند بعدها در چارچوب‌های متنوع به کار ببندند.
پ: روش آموزش ساختاریافته داشته باشد: در میان روش‌های موثر، عنصر کلیدی برای آموزش و یادگیری آموزش تفکر انتقادی، ضرورت اتمسفر کلاسی باز و پذیرا است که در آن آموزگار روش‌هایی را به کار می‌برد که به دانش‌آموزان نشان می‌دهد چگونه دیدگاه‌های متفاوت و واگرا را بدون ترس از مخالفت، هم ابراز کنند و هم خود پذیرا باشند.
روش‌های دیگری هم در آموزش بهینه تفکر نقادانه وجود دارد. مانند استفاده از سناریوها و رویدادهای دنیای واقعی، یادگیری گروهی، الگو بودن آموزگار به عنوان یک فرد سنجشگرانه‌اندیش و در مرکز قرار دادن دانش‌آموزان در فرایند آموزش از این جمله است. پژوهش‌ها توصیه می‌کنند که به دو حوزه اصلی در آموزش تفکر انتقادی پرداخته شود: یکی افزایش مهارت دانش‌آموزان در این مهارت تفکر و دوم ایجاد انگیزه درونی برای استفاده از این مهارت.
اندازه گیری تفکر انتقادی
اندازه گیری مهارت تفکر انتقادی بستگی زیادی به این دارد که آن را چگونه تعریف کنیم. چون این مهارت در اشکال مختلفی می‌تواند خود را بروز دهد و روش سنجش آن هم به همین ترتیب می‌تواند بسیار متنوع باشد. با وجود تنوع همه ساز و کارهای سنجش تفکر نقادانه، این ابزارها معمولا می‌توانند چند جنبه اصلی از سنجشگرانه‌اندیشی مانند تحلیل، استدلال و ارزیابی را پوشش دهند. در ادامه با برخی از معروف‌ترین ابزارهای اندازه گیری تفکر انتقادی آشنا می‌شویم:
آزمون مهارت‌های تفکر انتقادی کالیفرنیا
یا به طور کامل California Critical Thinking Skills Test M Series for Children and Youth یک آزمون اندازه گیری تفکر انتقادی است که برای گروه‌های سنی مختلف طراحی شده از جمله برای بازه سنی ۸ تا ۱۵ سال. این آزمون از مجموعه‌ای از پرسش‌های چند گزینه‌ای تشکیل شده و از تحلیل مفهوم یک جمله تا استدلال‌های پیچیده‌تر را مورد آزمون قرار می‌دهد. این آزمون توسط موسساتی در آمریکا برگزار می‌شود و در آن این ۹ حوزه سنجشگرانه‌اندیشی ارزیابی و نمره‌دهی می‌شود:
مهارت کلی تفکر انتقادی: استفاده از تفکر نقادانه برای انجام داوری‌های مستدل و منطقی.
تحلیل: بازگشایی و فهم یک مساله و تشخیص عناصر کلیدی در آن
تفسیر: درک و تشریح معنا و مفهوم قالب مورد بحث
استنتاج: نتیجه‌گیری منطقی بر اساس دلایل و شواهد
ارزشگذاری: سنجش اعتبار گزاره‌ها و درستی استدلال‌ها
توضیح: توضیح و بیان شواهد، دلایل، فروض و روابط برای داوری یا تصمیم‌گیری
نتیجه‌گیری سریع: داوری با دلیل در شرایط پرریسک، مبهم و ناروشن
نتیجه‌گیری دقیق: داوری با دلیل در شرایط دقیق، باثبات و منطقی
حسابگری: توانایی استفاده از تفکر انتقادی در ارتباط با اعداد و مقادیر عددی و کمی
اندازه‌گیری انگیزش ذهنی کالیفرنیا
California Measure of Mental Motivation یا CM3 آزمونی است که موارد و شاخص‌های زیر را در افراد ۸ تا ۱۸ سال با مجموعه‌ای از پرسش‌ها می‌سنجد:
گرایش یادگیری: بدین معنا که فرد با چه رویکرد و روشی به دنبال افزایش دانش و مهارت خود است؛ چگونه تلاش می‌کند تا در یک زمینه به مهارت و تخصص برسد، در فعالیت‌های مختلف و چالشی درگیر شود و از اطلاعات و دانسته‌های گردآوری‌شده برای حل مساله استفاده کند.
حل مساله خلاق: حل مساله خلاق رویکردی در افراد است که در زمان رویارویی با یک مساله چگونه تلاش کنند از روش‌های خلاقانه، نوآورانه و تازه برای حل آن مشکل استفاده کنند و چگونه این مهارت را در خود با انجام بازی‌های فکری، و تلاش برای یادگرفتن ساختار و عملکرد چیزها تقویت کنند.
یکپارچگی شناختی: بدین معنا یک فرد برای درک یک حقیقت چگونه از زاویه‌های دید متفاوت به موضوع نگاه کند و چگونه اطلاعات و منابع مختلف را برای شناخت همه سویه و فراگیر و جامع به کمک کنجکاوی ذهنی و ذهن باز و استدلال‌گر درباره یک پدیده گردآوری کند.
تمرکز ذهنی: تمرکز ذهنی نوعی قاعده یا عادت است که در آن فرد ذهنی پیگیر، شفاف، ساختارمند، مساله‌محور و سازمان‌یافته دارد. فردی با تمرکز ذهنی بالا، روی موضوع مورد بحث و هدفش باقی می‌ماند و آن را تا رسیدن به نتیجه پی می‌گیرد.
دقت علمی: دقت علمی عادت سخت‌کوشی در زمینه تولید دانش جدید و تلاش برای رسیدن به درک عمیق از اطلاعات ساده یا پیچیده است.
گرایش فناورانه: این شاخص، میزان گرایش فرد برای یاد گرفتن و به کار بستن فناوری‌های نو و تازه را اندازه می‌گیرد.
آزمون تفکر انتقادی کرنل
Cornell Critical Thinking Tests آزمونی است که برای افراد ۱۰ تا ۱۸ سال قابل استفاده است و در آن چند سطح مختلف از پایش مهارت‌های سنجشگرانه‌اندیشی ارزیابی می‌شود.
در سطح X که برای دانش‌آموزان ۵ تا ۱۲ سال است این مهارت‌ها ارزیابی می‌شود:
استقرا (قیاس کل از جز)
استنتاج
اعتبارسنجی
شناسایی مفروضات
در سطح Z که برای دانش‌آموزان سنین بالای دبیرستان و دانشجویان است، علاوه بر موارد سطح قبل، این مهارت‌ها هم ارزیابی می‌شود:
معنی‌شناسی
تعریف مفاهیم
پیش‌بینی در موقعیت طراحی‌شده
آزمون تفکر انتقادی انیس-ویر
Ennis-Weir Critical Thinking Essay Test برای دانش‌آموزان ۱۲ تا ۱۸ سال استفاده می‌شود و از آزمون‌های محبوب در این زمینه است. این آزمون به طور ویژه توانایی فرد در یافتن روند استدلال‌ها و همچنین توانایی دفاع فرد از استدلال‌های خود را می‌سنجد.
آزمون فهرست گرایش‌های تفکر انتقادی
California Critical Thinking Dispositions Inventory (CCTDI) که برای دانش‌آموزان ۱۴ سال به بالا قابل انجام است و این مهارت‌های سنجشگرانه‌اندیشی را ارزیابی می‌کند:
۱: بازبودن ذهن
۲: تحلیلگری
۳: سیستمی نگاه کردن
۴: استدلال درست
۵: کنجکاوی
۶: بلوغ در داوری و قضاوت
آزمون ارزیابی تفکر انتقادی واتسون-گلیسر
Watson-Glaser Critical Thinking Appraisal (WGCTA) که برای دانش‌آموزان بالای ۱۴ سال انجام می‌شود و شامل مجموعه‌ای از تمرین‌ها است که در آنها باید دانش‌آموزان مهمترین مهارت‌های مرتبط با سنجشگرانه‌اندیشی را به کار بگیرند:
۱: طراحی استنتاج‌ها و نتیجه‌گیری‌ها
۲: فهمیدن پیش‌فرض‌ها
۳: ارزیابی گزاره‌ها
۴: تفسیر منطقی
۵: استدلال استقرایی
آزمون سنجش تفکر انتقادی در زندگی روزمره هالپرن
halpern critical thinking assessment using everyday situations آزمونی برای دانش‌آموزان ۱۵ ساله و بالاتر است و در آن به وسیله پرسش‌های چند گزینه‌ای و پرسش‌های پایان باز، موقعیت‌هایی در زندگی روزمره بیان می‌شود و عملکرد سنجشگرانه‌اندیشی ارزیابی می‌شود. در این آزمون‌ها استدلال‌های زبانی، درک فروض، تصمیم‌گیری، حل مساله و تحلیل گزاره‌ها سنجیده می‌شود.
اگر شما آموزگار، مدیر یا به عنوان پدر و مادر عضو انجمن اولیا و مربیان آموزشگاهی هستید و مایلید درباره تحول رویکرد آموزش و پرورش آموزشگاه خود گفتگو کنید، از بخش تماس با ما، آماده تماس تلفنی و گفتگو در این باره هستیم.
